بخوانیم یا بیاندیشیم

قرآن برای مراحل سیر تفکر در جریان حل مشکلات، نمونه ای به ما ارائه می دهد و این نمونه را در داستان ابراهیم و روشی که او در سیر تفکر برای رسیدن به معرفت پروردگار بزرگ و قادر هستی آفرین، در پیش گرفت، می یابیم. سوره انعام / آیات 74-79 : «و یاد کن وقتی را که ابراهیم به پدرش آزر گفت : آیا بتهایی را به خدایی اختیار کرده ای و من براستی، تو و پیروانت را در گمراهی آشکار می بینم و همچنین ما به ابراهیم ملکوت و باطن آسمان ها و زمین را ارائه دادیم تا به مقام اهل یقین رسد. پس چون شب تاریک نمودار شد. ستاره درخشانی را دید (برای هدایت مشرکان) گفت : این پروردگار من است. پس چون آن ستاره غروب کرد گفت : من چیزی را که نابود شود به خدایی نخواهم گرفت. پس چون (شب شد و) ماه تابان را دید باز گفت این خدای من است، وقتی که آن هم نابود شد گفت : اگر خدئای من مرا هدایت نکند همانا که من از گروه گمراهان عالم خواهم بود. پس چون (صبح) خورشید درخشان را دید باز گفت این است خدای من، این بزرگ تر است، چون آن نیز نابود شد گفت : ای گروه مشرکان از آنچه شما شریک خدا قرار می دهید بیزارم. من با ایمان خالص روی به سوی خدایی می آورم که آفریننده آسمانها و زمین است و من هرگز با مشرکان موافق نخواهم بود.» ابراهیم (ع) نادرستی عبادت بتها را توسط قوم خود احساس کرده بود، چون فکر می کرد که انسان سازنده این بتهاست. بنابراین ساخته دست بشر شایسته پرستش نیست.« ابراهیم گفت : آیا شما چیزی را به دست خود بتراشید و آن را پرستش کنید؟ » (صافات / 95) همین احساس ابراهیم (ع) نسبت به نادرستی عبادت بتها و عدم شایستگی آنها برای خدا شدن، مشکلی در نفسش برانگیخت که بر تفکرش چیره می شد و آن مشکل این بود که «خدای این هستی کیست؟» همزمان با احساس این مشکل، ابراهیم (ع) نوعی انگیزه قوی در خود حس کرد که او را برای رسیدن به شناخت آفریدگار هستی، به تفکر درباره این مشکل وادارد. (البته در ایجاد این انگیزه، علاوه بر هدایت و توفیق الهی، فطرت سالم و روح صاف و زلال ابراهیم (ع) نیز به او کمک کرد). ابراهیم (ع) سپس به مرحله مشاهده و جمع آوری اطلاعات و مدارک رسید. پدیده های گوناگون هستی در آسمان و زمین را مشاهده کرد تا شاید از طریق آنها به شناخت خداوند برسد و در جریان مشاهده و گردآوری اطلاعات در ذهن خود فرضیه هایی ساخت، مثلا وقتی تاریکی شب همه جا را گرفت و او ستاره ای دید که در آسمان می درخشد فرضیه ای ساخت که نتیجه¬اش اعتقاد به خدا بودن ستاره بود؛ و هنگامی که ستاره غروب کرد فرضیه مزبور را کنار گذاشت زیرا فرضیه ای غیرمناسب با حل مشکل بود (همچنین این مرحله را برای ماه و خورشید نیز تکرار کرد). ابراهیم (ع) پس از اینکه همه فرضیه ها را به سبب عدم تناسبشان با حل مشکل کنار گذاشت سرانجام فرضیه ای ساخت که او را به خدا معتقد کرد. او گفت : «من به خدای ایمان آوردم که آفریننده آسمانها و زمین است و من هرگز با مشرکان موافق نخواهم بود». بدون شک او قبلا به این فرضیه که سرانجام به آن رسیده فکر کرده و اطلاعات زیادی درباره دیگر پدیده های هستی نیز گردآورده بود و نه تنها چیزی که فرضیه اش را نقض کند در آنها ندیده بود بلکه بر عکس، دریافته بود که هر آنچه را مشاهده کرده است از شگفتی های آفرینش و خلقت خداست. بنابر این می بینیم که چگونه قرآن مراحل سیر تفکر در حل مشکلات را به طور دقیق و روشن، توصیف کرده است. منبع : کتاب قرآن و روانشناسی

انسان در زندگی به مشکلات زیادی بر می خورد که نیاز به حل آنها دارد و اصولا هر سوالی که انسان با خود مطرح می کند و جوابش را نمی داند خود، مشکلی به شمار می رود. معمولا انسان با موضع گیری های زیادی مواجه می شود که مشکل به حساب می آیند و این هنگامی است که او هدفی مشخص دارد و برای تحقق آن تلاش می کند اما راهی که منتهی به تحقق هدفش باشد، نمی شناسد، یا مانعی وجود دارند که او را از رسیدن به هدفش باز می دارد.

 1 – احساس وجود مشکل سیر تفکر با احساس وجود مشکلی که برای انسان اهمیت دارد، آغاز می شود. انسان در این مرحله نوعی انگیزه قوی احساس می کند که او را به حل مشکل تشویق می نماید. اصولا احساس وجود مشکل، نخستین مرحله سیر تفکر را تشکیل می دهد.

2 – جمع آوری مدارک پیرامون موضوع (مشکل) وقتی انسان وجود یک مشکل را حس می کند معمولا به جستجوی آن از تمام جنبه ها می پردازد تا آن را به خوبی درک کند و بعد به جمع آوری کلیه اطلاعات و مدارک متعلق به آن و بررسی آنها، به منظور شناختن درجه تناسب یا عدم تناسبشان با موضوع می پردازد و اطلاعاتی را که مناسب حل مشکل هستند حفظ می کند و آنها را که نامناسب هستند کنار می گذارد، جمع آوری اطلاعات و اسناد متناسب با موضوع به روشن شدن و فهمیدن و مشخص کردن دقیق آنها کمک می کند.

3 – فرضیه سازی فرضیه در واقع راه حل های پیشنهادی برای مشکل است و تمامی راه حل های پیشنهادی و احتمالی که به ذهن خطور می یابد را شامل می شود.

4 – ارزیابی فرضیه ها وقتی محقق برای حل یک مشکل فرضیه ای می سازد معمولا به بررسی عمیق و بحث پیرامون آن فرضیه در چارچوب اطلاعات و مدارکی که در اختیار دارد، می پردازد تا از تناسب آنها با مساله (مشکل) و صلاحیتشان برای حل آن مطمئن شود. گاهی محقق در می یابد فرضیه ای که ارائه داده است با برخی از اطلاعات و حقایق درباره آن مشکل، هماهنگ و متناسب نمی باشد، از این رو فرضیه مزبور را به دلیل عدم شایستگی در حل مشکل، کنار می گذارد و به ساختن فرضیه ای دیگر می پردازد و این روند آنقدر تکرار می شود تا سرانجام به ارائه یک فرضیه پذیرفته شده و متناسب با اطلاعات و حقایق موجود درباره آن مشکل برسد.

5 – اطمینان به صحت فرضیه پس از کنار گذاشتن فرضیه های نامناسب و رسیده به یک فرضیه متناسب برای راه حل مشکل، محقق معمولا به گردآوری مدارک و اسناد دیگری نیز می پردازد و به نکات تازه ای می رسد و یا برای اطمینان از صحت این فرضیه آزمایش هایی انجام می دهد. اینها مراحلی هستند که فکر، معمولا در جریان حل مشکلات، پشت سر می گذارد و ما نیز برای حل کلیه مشکلات در زندگی روزمره همین مراحل را طی می کنیم.